Και λίγο μετά την καλοκαιρινή ξεγνοιασιά, νάτος ο Σεπτέμβριος. Αυτός ο μήνας που θυμίζει σε όλους, ανεξαρτήτως ηλικίας, το πρώτο κουδούνι. Νοηματοδοτεί τη μεταφορά από την ανεμελιά και τους χαλαρούς ρυθμούς του καλοκαιριού σε ένα πιο πειθαρχημένο φθινόπωρο.
Σε μία πόλη όπως η Θεσσαλονίκη που υπήρξε στοργική μητέρα για πολλούς λαούς διαχρονικά, αυτόν τον μήνα παιδιά κάθε οικογένειας -τουλάχιστον, στην πλειονότητά τους- ετοιμάζονταν με βαριά βήματα να επιστρέψουν στα θρανία. Η Θεσσαλονίκη πριν από το 1911 εκτός των άλλων λαών γνώρισε μία σημαντική ιταλική παρουσία και έτσι, αρκετά ιταλικά σχολεία αναπτύχθηκαν στην περιοχή. Η ίδρυση των πρώτων ευρωπαϊκών σχολείων υποδηλώνει άμεσα την παρουσία μιας ικανής παροικίας Ευρωπαίων στη Θεσσαλονίκη. Από την αρχή γίνεται φανερό ότι τα ευρωπαϊκά σχολεία απευθύνονταν στις αστικές οικογένειες της πόλης που ήθελαν να προσφέρουν ευρωπαϊκή παιδεία στους απογόνους τους. Άλλωστε, τα σχολεία αυτά έδιναν τον αέρα του κοσμοπολιτισμού και του δυτικού πνεύματος.
Μεγάλο μέρος της Ιταλικής Κοινότητας ήταν Εβραίοι Θεσσαλονικείς που είχαν φτάσει στην πόλη από την Ιταλική χερσόνησο πριν γίνει το ιταλικό Κράτος. Αυτοί ήταν που κυρίως φοιτούσαν και στα ιταλικά σχολεία και στήριζαν οικονομικά τις διάφορες δραστηριότητες της Κοινότητας. Προς τα τέλη του 19ου αιώνα βρέθηκαν στη Θεσσαλονίκη πολλοί Ιταλοί εργάτες, αλλά και μηχανικοί και επιχειρηματίες. Γνωστές και επιφανείς ιταλικές οικογένειες ήταν των Allatini, των Modiano, των Morpurgo, των Salem, των Saias και πολλές άλλες. Τα ιταλικά σχολεία αποτέλεσαν προνομιακό πεδίο της εβραϊκής κοινότητας λόγω της παρουσίας στην πόλη ισχυρού ιταλοεβραϊκού στοιχείου προερχόμενου κυρίως από το λιμάνι του Λιβόρνο. Οι Αλλατίνι θεωρούνται, όχι άδικα, οι αναμορφωτές της εβραϊκής κοινότητας και της εκπαίδευσης στη Θεσσαλονίκη, λόγω της δραστηριότητας που ανέπτυξε ο Μοσέ Αλλατίνι.
Το πρώτο προξενείο ίδρυσαν στην πόλη οι Βενετοί το 1729 και από το 1742 είχε προξενείο στην πόλη και η Νάπολη. Οι Ιταλοί έμποροι εξήγαγαν καπνά, δημητριακά, μετάξι και άλλα είδη της Ανατολής και στην πόλη δημιουργήθηκε μια ευάριθμη ιταλική αποικία εμπόρων και προξενικών υπαλλήλων, που το 1907 αριθμούς 3000 άτομα.
Η ευρωπαϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη εξασφαλίστηκε μέσα από τη δημιουργία όλων αυτών των συνθηκών που επέτρεπαν τη μόνιμη εγκατάσταση: η καθολική εκκλησία όπως και η προτεσταντική-ευαγγελική για την τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων, οι ευρωπαϊκές λέσχες, φιλολογικοί όμιλοι και θεατρικά σχήματα. Είναι χαρακτηριστικό πως το 1898 Ιταλοί πάροικοι και Εβραίοι ίδρυσαν τον φιλολογικό όμιλο, Circolo Filologico Italiano με πολύ σημαντική παρουσία στα πολιτιστικά δρώμενα.
Τα σχολεία
Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στην πόλη λειτουργούσαν 6 σχολεία, καθώς και νοσοκομείο για τις ανάγκες της πολυπληθούς παροικίας που ανεγέρθηκε με δαπάνες του ιταλικού κράτους.
Το πρώτο βήμα για την ιταλική εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη έκανε ένας ιδιώτης με το όνομα Φιλαρντέρ και στη συνέχεια η ιταλική πολιτεία θα απορροφήσει το σχολείο. Το ιδιωτικό σχολείο Φιλαρντέρ υπό την επωνυμία «Εμπορική Σχολή Φιλαρντέρ», με την οικονομική συνδρομή του Μοσέ Αλλατίνι και την υποστήριξη του Ιταλού προξένου Σολομών Φερναντέζ (γαμπρού του Αλλατίνι) ξεκίνησε την εκπαιδευτική του παρουσία το 1864. Το 1883 με την παρέμβαση του Ιταλού προξένου και τη συνδρομή του ιταλικού κράτους με 2.000 λίρες, το σχολείο θα μετονομαστεί σε «Ιταλική εθνική σχολή».
To 1888 ήταν μία ιδιαίτερη χρονιά για τα ιταλικά σχολεία. Το νεοπαγές ιταλικό βασίλειο έδωσε προτεραιότητα στην εκπαίδευση, που αποτέλεσε ένα από τα κύρια όπλα στην επεκτατική διαδικασία. Το σχολείο Φιλαρντέρ χωρίστηκε σε δημοτικό (αρρένων) και Τεχνική-Εμπορική Σχολή.
Πολύ σημαντική παρουσία είχε το σχολείο μέσης εκπαίδευσης Ουμβέρτος Α΄ (Umberto Primo) καθώς εξασφάλιζε την πρόσβαση σε ανώτερες σχολές αφού πρώτα οι μαθητές είχαν πραγματοποιήσει συμπληρωματική φοίτηση στην Ιταλία. Το συγκεκριμένο ίδρυμα ακολουθούσε ένα διπλό σύστημα: το κλασσικό μονοπάτι των γυμνασιακών σπουδών και το τεχνικό-εμπορικό ενδιαφέρον. Διδάσκονταν καινοτόμα μαθήματα όπως της Εμπορευματολογίας, της Εμπορικής Τεχνολογίας και της Επιχειρησιακής Λειτουργίας. Το κτήριο ανεγέρθηκε το 1933-1934 και σήμερα σώζεται σε ερειπιώδη κατάσταση στην πλατεία Δημοκρατίας
Πρώτα, η ιταλική Τεχνική-Εμπορική Σχολή ήταν τριετούς φοίτησης αλλά για να μπορέσει να προσελκύσει περισσότερους μαθητές με υψηλότερους στόχους, προστέθηκε ένας ακόμη χρόνος ώστε να γίνει τετραετής και οι απόφοιτοί της να έχουν το δικαίωμα συνέχισης των σπουδών τους στην Ιταλία. Οι περισσότεροι απόφοιτοι της Τεχνικής-Εμπορικής Σχολής ήταν Εβραίοι και συνέχιζαν τις σπουδές τους στο εξωτερικό.
Επιπλέον υπήρχε το δημοτικό σχολείο αρρένων (Scuola maschile elementaria), ενώ την ίδια χρονική περίοδο δημιουργήθηκε δημοτικό (Θηλέων) και νηπιαγωγείο (Giardino d’ infanzia). Στις μαθήτριες διδάσκονταν ραπτική και κέντημα. Ενδεικτικό της προσπάθειας για επιτυχή και γρήγορη διείσδυση στην εκπαίδευση της Θεσσαλονίκης είναι πως μέχρι το 1891, η φοίτηση στο δημοτικό σχολείο, όπως και στο νηπιαγωγείο ήταν δωρεάν.
Ταυτόχρονα αναπτύχθηκε και σχολείο μέσης εκπαίδευσης (Scuola Media). Η σταδιακή δημιουργία βιβλιοθήκης, της οποίας η φήμη συνόδευε τα ιταλικά σχολεία για τις επόμενες δεκαετίες είναι χαρακτηριστικό της σοβαρότητας με την οποία το ιταλικό κράτος αντιμετώπιζε την εκπαιδευτική παρουσία του στη Θεσσαλονίκη.
Παράλληλα, υπήρχε και ένα άλλο σχολείο που εγκαινιάστηκε το 1906, το Principessa Jolanda. Οι μαρτυρίες αναφέρουν πως στεγαζόταν κοντά στον Βαρδάρη για να εξυπηρετεί τις οικογένειες των Ιταλών εργατών που ζούσαν εκεί πέρα. Επρόκειτο για ένα μεικτό δημοτικό σχολείο όπου μπορούσαν να φοιτήσουν μόνο άτομα με ιταλική υπηκοότητα και ήταν δωρεάν.
Τα δωρεάν δίδακτρα τα πρώτα χρόνια και η αιγίδα του ιταλικού κράτους
Τα ιταλικά σχολικά ιδρύματα ήταν υπό την αιγίδα και καθοδήγηση του υπουργείου Εξωτερικών της χώρας. Αντίθετα με τα γαλλικά σχολεία που ήταν αποτέλεσμα του έργου των χριστιανικών καθολικών ταγμάτων και της Γερμανικής Σχολής, που ήταν έργο μιας μεγάλης εταιρείας ιδιωτικών συμφερόντων, στα ιταλικά σχολεία το κράτος διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο. Το σχολικό έτος 1891-1892 ήδη λειτουργούσαν με την υποστήριξή του στη λεκάνη της Μεσογείου 43 σχολεία με 6.590 μαθητές. Όπως φαίνεται και από τον κατάλογο σχολείων στη Θεσσαλονίκη από το Βασιλικό ιταλικό προξενείο Θεσσαλονίκης οι Ιταλοί υπεύθυνοι το σχολικό έτος 1896-1897 είχαν 552 μαθητές. Από αυτούς δεν είχαν όλοι ιταλική υπηκοότητα. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για την επιτυχία των νέων εκπαιδευτηρίων ήταν η δωρεάν φοίτηση για τα πρώτα χρόνια λειτουργίας. Ειδικότερα, τα δύο δημοτικά σχολεία (αρρένων-θηλέων) όπως και το νηπιαγωγείο, προσέφεραν δωρεάν φοίτηση σε Ιταλούς και μη, από το 1888 έως το 1891.
Στο Δημοτικό τα παιδιά διδάσκονταν την ιταλική γλώσσα, αλλά και γαλλικά, τουρκικά αλλά και ισπανικά (αφορά στο γλωσσικό ιδίωμα των ισπανοεβραϊκών). Παράλληλα, μάθαιναν Αριθμητική, Γυμναστική, Ιστορία/Γεωγραφία, Καλλιγραφία κτλ.
Νοσοκομείο, νεκροταφείο και η εγκατάλειψη
Σε σχέδια του Πιέρο Αριγκόνι το ιταλικό κράτος ανέγειρε το 1893 ένα νοσοκομείο για τις ανάγκες της κοινότητας. Το σημερινό Νοσοκομείο Ειδικών Παθήσεων στην οδό Γρ. Λαμπράκη, ένα από τα ιστορικότερα της πόλης, ανήκει ως σήμερα στο ιταλικό κράτος. Τα πρώτα χρόνια ονομαζόταν «Βασίλισσα Μαργαρίτα» και οι μεταγενέστερες αναστηλωτικές εργασίες του έγιναν υπό την επίβλεψη του άλλου γνωστού Ιταλού αρχιτέκτονα, Βιταλιάνο Ποζέλι.
Πάνω από 3.000 Ιταλοί στρατιώτες που έπεσαν στις μάχες κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι θαμμένοι στον ιταλικό τομέα στο κοιμητήριο του Ζέιτενλικ στην οδό Λαγκαδά. Στο κέντρο του τομέα υπάρχει ένας βωμός με εικόνες από την ιταλική μυθολογία και δίπλα ένα άγαλμα προς τιμήν του Άγνωστου Ιταλού Στρατιώτη.
H δυναμική και δραστήρια ιταλική παροικία εξαφανίστηκε από τη Θεσσαλονίκη το 1911 με την κήρυξη του ιταλοτουρκικού πολέμου, στη διάρκεια του οποίου όλοι οι Ιταλοί υπήκοοι απελάθηκαν. Οι τράπεζες Μοδιάνο και Αλλατίνη ανέστειλαν τη λειτουργία τους, γεγονός που αποτέλεσε μεγάλο πλήγμα για την οικονομία της πόλης.
Τα προβλήματα που δημιούργησε ο ιταλοτουρκικός πόλεμος εμφανίστηκαν και στον χώρο της παιδείας αφού τα πολυπληθή και επιτυχημένα ιταλικά σχολεία ανέστειλαν τη λειτουργία τους.
Σήμερα, δύο κτήρια θυμίζουν την κραταιά ιταλική παρουσία τον 19ο αιώνα και τα δύο ωστόσο έχουν παραδοθεί στη φθορά του χρόνου. Το άλλοτε ιταλικό προξενείο, γνωστή ως βίλα Σάλεμ στον αριθμό 20 της Βασ. Όλγας είναι ένα εμβληματικό αρχοντικό που σχεδίασε το 1907 ο Ξενοφών Παιονίδης. Πνιγμένο στα αγριόχορτα και ρημαγμένο, με έντονα τα σημάδια της εγκατάλειψης, το ακίνητο δημοπρατήθηκε πριν από κάποια χρόνια, αλλά δεν μπόρεσε να προχωρήσει η αξιοποίησή του.
Ανάλογη είναι και η εικόνα στο πολυώροφο κτίσμα του Ιταλικού Ινστιτούτου, στη διασταύρωση των οδών Φλέμινγκ και Β. Όλγας. Αποτελείται από την καπναποθήκη του Ιταλικού Μονοπωλίου Καπνού, το συμπληρωματικό κτίριο διαμερισμάτων (ανέγερση 1958) και το κτίριο του Ιταλικού Ινστιτούτου (ανέγερση 1933).
*Οι φωτογραφίες και οι πληροφορίες προέρχονται από τα βιβλία: La Colonia Italiana nel Vilayet di Salonicco, από τη διδακτορική διατριβή του Ανδρέα Κ. Μπουρούτη με τίτλο ««Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943):
Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας» αλλά και από τη σελίδα του Facebook Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης.
voria.gr
Leave a comment