Μεγαλώνοντας υγιή αγόρια με τις αρχές του φεμινισμού

Στην αμερικάνικη ταινία CatfightCatfight (2016) | IMDb (2016) η ηθοποιός Σάντρα Ο, ως Βερόνικα, προσπαθεί να αποτρέψει τον έφηβο γιο της από το να ζωγραφίζει. «Δεν καταλαβαίνω. Γιατί το κάνεις αυτό;» τον ρωτάει εμφατικά και αρκετά θυμωμένη. «Η ζωγραφική είναι για το δημοτικό, ελπίζω να το σταματήσεις! Μπορείς να γίνεις ό,τι θέλεις όταν μεγαλώσεις, αρκεί να μην γίνεις καλλιτέχνης». Για τη Βερόνικα η ενασχόληση με την τέχνη είναι πάρεργο, χωρίς μέλλον, οι καλλιτέχνες είναι καταδικασμένοι στη φτώχεια, είναι εσωστρεφείς και ενδεχομένως όχι τόσο αρρενωποί. Στην πορεία, βέβαια, οι περιστάσεις θα την αναγκάσουν να αναθεωρήσει, αλλά αυτό δεν είναι της παρούσης.

«Δεν θέλω να ζωγραφίζω. Δεν θέλω να ξέρω πολλά πράγματα. Θέλω να είμαι σαν τους άλλους». Αυτές ήταν τρεις από τις πιο σπαρακτικές φράσεις που άκουσα ποτέ να ξεστομίζει ο γιος μου. Είχε γυρίσει από το σχολείο ζορισμένος – βρισκόταν στα μισά της Α’ δημοτικού. Με τα πολλά, μου εξομολογήθηκε κλαίγοντας ότι ήθελε να είναι «φυσιολογικός», να παίζει κι εκείνος ποδόσφαιρο και ας μην ξαναπιάσει ποτέ ξυλομπογιά στο χέρι του. Κάποια αγόρια τον είχαν χαρακτηρίσει «άμπαλο» κι αυτό τον είχε ενοχλήσει – τον είχε πληγώσει βαθιά. Τι στο καλό, ο Σ. και ο Γ. ήταν φίλοι του, γιατί του φέρονταν έτσι; Σε αντίθεση με τη Βερόνικα, εγώ πήγα να σκάσω, αλλά κράτησα την ψυχραιμία μου και όσο μπορούσα πιο γλυκά και χωρίς πίεση, τον καθησύχασα ότι όλα θα πάνε καλά.

Η φαινομενικά αθώα ερώτηση που κάνουμε στα αγόρια σχετικά με το ποιο –απαραιτήτως ομαδικό– άθλημα τους αρέσει, ασκεί επάνω τους περισσότερες πιέσεις απ’ όσες μπορούμε να φανταστούμε, γράφειThere is more than one way to be a boy | Motherwell η αρθρογράφος για θέματα οικογένειας Μαρία Μάρκοβιτς στο αμερικάνικο διαδικτυακό περιοδικό Motherwell. Η ίδια είναι μητέρα δύο αγοριών που, όπως λέει, βαριούνται τα ομαδικά παιχνίδια. Προτιμούν να παρακολουθήσουν έναν διαγωνισμό χορού ή κάποιο reality για μαγειρική, παρά να καθηλωθούν μπροστά στην τηλεόραση για να δουν ένα ματς, όσο σημαντικό κι αν θεωρείται. «Ε και; Δεν υπάρχει τίποτα μεμπτό σε αυτό», της λένε οι πιο προοδευτικοί φίλοι της. Όμως δεν είναι αυτό το μήνυμα που φτάνει στα ίδια τα παιδιά της, αντιτάσσει. Ούτε από το σχολείο, ούτε από τους συμμαθητές, ούτε από τα ΜΜΕ, ούτε βέβαια από τους υπόλοιπους ενηλίκους με τους οποίους μπορεί να συναναστραφούν. Μαζί με το ενοχλητικό ζούληγμα στα μάγουλα, στο 99,9% των περιπτώσεων θα έρθει και η επίμαχη ερώτηση: «Τι ομάδα είσαι; Τι εννοείς, “καμία;”»

Κανένας βέβαια δεν θα πει ξεκάθαρα ότι είναι «κακό» για ένα αγόρι να μην κάνει κάποιο ομαδικό άθλημα, να μην παίζει ποδόσφαιρο, έστω μπάσκετ. Ωστόσο, θα το υπονοήσει: Αφού το να κάνει είναι το «φυσιολογικό», άρα το να μην κάνει, δεν είναι. Σωστά;

[Adrià Crehuet Cano/Unsplash]

Στη σκιά του πρόσφατου τραγικού περιστατικού στη ΘεσσαλονίκηΜε βεβαρημένο παρελθόν ο συλληφθείς για τον φόνο του 19χρονου στη Θεσσαλονίκη | Η Καθημερινή, η «συνειδητοποίηση» αυτή αποκτά άλλες διαστάσεις. Προσοχή: Σε καμία περίπτωση δεν εξισώνω την παραπάνω άποψη με συμπεριφορές εγκληματικές και φασίζουσες εντός και εκτός γηπέδων, ούτε βοηθάνε οι γενικεύσεις και τα αυθαίρετα συμπεράσματα. Όμως δεν μπορώ να μην σκεφτώ –κι ας φανεί απλοϊκό– ότι ίσως τα πράγματα να ήταν καλύτερα αν δεν κολλούσαμε στα αγόρια μας στερεοτυπικές ετικέτες, αν δεν τα μεγαλώναμε προβάλλοντας πάνω τους τις δικές μας απαιτήσεις και τα «πρέπει» άλλων εποχών.

«Το να έχεις το χρωμόσωμα Υ, δεν σημαίνει αυτομάτως ότι θα κάνεις οργανωμένο αθλητισμό», γράφειWhy sports can be so toxic to boys and how we unravel that culture | CNN Health στο cnn.com η Ελίσα Στράους, συγγραφέας και δημοσιογράφος με ειδίκευση στις σχέσεις των φύλων. «Την επόμενη φορά που θα συναντήσετε ένα αγόρι που θα θέλατε να γνωρίσετε καλύτερα, δοκιμάστε να το ρωτήσετε για τα ενδιαφέροντά του ή για το πώς περνάει την ώρα του. Σταματήστε τις υποθέσεις περί σπορ», προτείνει.

«Ο μικρός μου γιος κάνει παρέα με μια “συμμορία” που αποτελείται μόνο από αγόρια», γράφειHow to raise a boy: my mission to bring up a son fit for the 21st century | The Guardian ο Τομ Λαμόντ στον Guardian. «Το συνειδητοποίησα πρόσφατα, όταν κάτσαμε να δούμε μαζί τον τελικό των ιπποδρομιών. Είχε διαλέξει ένα άλογο που ενώ στην αρχή πήγαινε καλά, τελικά δεν τα κατάφερε». Το αγόρι χλώμιασε, έκλαψε, χτυπήθηκε. Όχι τόσο επειδή πόνταρε στο χαρτζιλίκι που θα κέρδιζε αν το άλογό του έβγαινε πρώτο, όσο επειδή την κούρσα κέρδισε μια γυναίκα. Προσπαθώντας να καταλάβει από πού προέκυψε όλος αυτός ο καημός, ο Λαμόντ αναζήτησε τη βοήθεια του Google. Έτσι «μυήθηκε» στις θεωρίες της Νιγηριανής συγγραφέως και ακτιβίστριας Τσιμαμάντα Νγκόζι Αντίτσι,Τσιμαμάντα Νγκόζι Αντίτσι η οποία υποστηρίζει ότι ήρθε η ώρα να κάνουμε φεμινιστές όλους τους νεαρούς άνδρες του κόσμου.

Στην ομιλία που έδωσε το 2012 στο TEDxEuston,We should all be feminists | Chimamanda Ngozi Adichie | TEDxEuston | YouTube και η οποία έχει κυκλοφορήσει σε βιβλίο από τη Vintage και στα ελληνικά από το Μεταίχμιο (Ας είμαστε όλοι φεμινιστέςΑς είμαστε όλοι φεμινιστές, εκδ. Μεταίχμιο | Βιβλιοnet), η Αντίτσι κάνει μια μικρή αναδρομή στα παιδικά της χρόνια στη Νιγηρία και στις βαθιά σεξιστικές προκαταλήψεις οι οποίες συνεχίζουν να στοιχειώνουν τη χώρα της. «Κάνουμε πολύ κακό στα αγόρια με τον τρόπο που τα μεγαλώνουμε – καταπνίγουμε την ανθρωπιά τους. Ορίζουμε τον ανδρισμό πολύ στενόμυαλα. Ο ανδρισμός είναι ένα σκληρό, μικρό κλουβί και σε αυτό το κλουβί βάζουμε τα αγόρια» γράφει. «Ο φεμινισμός πρέπει να κάνει πολύ περισσότερο χώρο για την ενασχόληση με τους άντρες, από τους άντρες, για τους άνδρες, διαφορετικά δεν θα φτάσουμε πουθενά. Τα αγόρια φεμινιστές πρέπει να εμπλακούν», καταλήγει. Η ανάγκη άλλωστε να κάνουμε τα πράγματα διαφορετικά, να μεγαλώσουμε άνδρες χωρίς τις ίδιες βεβαιότητες και σκιές από το παρελθόν, είναι σήμερα περισσότερο από επιτακτική.

H ινδικής καταγωγής συγγραφέας και καθηγήτρια δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο του Σηάτλ, Σονόρα Τζαsonorajha.com, στο βιβλίο της How to Raise a Feminist Son: Motherhood, Masculinity and the Making of My FamilyHow to Raise a Feminist Son: Motherhood, Masculinity, and the Making of My Family by Sonora Jha | GoodReads (Πώς να μεγαλώσετε έναν γιο φεμινιστή: Μητρότητα, αρρενωπότητα και η δημιουργία της οικογένειάς μου) που κυκλοφόρησε πριν λίγους μήνες, υποστηρίζει ότι «το θέμα δεν είναι μόνο να μεγαλώνουμε αγόρια με ευγένεια και ενσυναίσθηση. Να τους λέμε μόνο ότι υπάρχουν συγκεκριμένες απόψεις που προτιμούν οι άνδρες και ότι είναι αυτές οι απόψεις που θέλουμε να αλλάξουμε. Πρέπει να τους εξηγήσουμε γιατί θέλουμε τα πράγματα να είναι πιο δίκαια, ότι τα αγόρια δεν θα είναι συνεχώς ηγέτες αλλά και οπαδοί». Ότι θα αποτύχουν, ότι θα περνούν περισσότερο χρόνο στο σπίτι, σε οικιακούς ρόλους, και ότι μπορούν να τα κάνουν όλα αυτά χωρίς να δέχονται υποτιμητικά σχόλια – χωρίς να τους πουν: «Είσαι λιγότερο άντρας εξαιτίας αυτού». Η ίδια μεγάλωσε τον γιο της με «φεμινιστικές αρχές», τις οποίες, όπως λέει, εφάρμοσε με ιδιαίτερα διακριτικό τρόπο: «Όσο μεγάλωνε πρέπει να χρησιμοποίησα τη λέξη “φεμινισμός” τρεις φορές». Γιατί για εκείνην δεν επρόκειτο για την υιοθέτηση απλά μιας θεωρίας αλλά για μια κίνηση ενσυναίσθησης προς το παιδί της. Και ο μόνος τρόπος για να πετύχει η διαδικασία, πιστεύει πως είναι η κουβέντα. Συχνά και από λίγο κάθε φορά.

Στα δικά μας τώρα. Το ελληνικό Google δεν δείχνει τόσο πολυσυλλεκτικό στην αντιμετώπιση του θέματος «αθλητισμός και αγόρια». Περιορίζεται σε κείμενα σχετικά με την αξία των ομαδικών σπορ για την ενδυνάμωση των αγοριών, σε συμβουλές για ποιο είναι το καλύτερο αγώνισμα ανάλογα με την ηλικία τους, ποια είναι τα πιο σωστά παπούτσια κλπ., ενώ δεν λείπουν και οι στατιστικές που δείχνουν ότι στον ομαδικό αθλητισμό υπολείπονται τα κορίτσια.

«Υπάρχουν πολλά καλά μαθήματα που διδάσκονται οι γιοι μας στο γήπεδο ή στο τερέν. Μαθαίνουν να εστιάζουν, να έχουν θάρρος, να δουλεύουν ομαδικά», λέει η Στράους. Όμως, δυστυχώς, υπάρχουν αντίστοιχα και πολλά κακά: «Συχνά ο αθλητισμός συνιστά και ένα άτυπο μάθημα πάνω στην αρρενωπότητα, που δεν είναι παρά ένα ταχύρρυθμο σεμινάριο αρσενικού σοβινισμού. Διδάσκει στα αγόρια να καταστέλλουν την ευαλωτότητα και να αξιοποιούν την επιθετικότητα και την κυριαρχία τους. Η νίκη είναι το παν. Μην κλαις σαν κορίτσι, μην πετάς σαν κορίτσι και μην τρέχεις σαν κορίτσι. Κάνε κάποιο από τα παραπάνω και θα σε αποκαλέσουν, υποτιμητικά, ίσως και βίαια, “γκέι”. Επίσης, μην είσαι γκέι», καταλήγει.

[Paige Cody/Unsplash]

Τις προάλλες βρέθηκα σε ένα ταξί. Ο οδηγός μιλούσε στο τηλέφωνο. Ήταν γλυκός και καθησυχαστικός. «Τους μιλάω συνεχώς και τους ενθαρρύνω όσο περισσότερο μπορώ» μου είπε όταν έκλεισε, εξηγώντας μου ότι παράλληλα με το ταξί είναι και προπονητής μπάσκετ σε ομάδα έφηβων αγοριών. «Προσπαθώ να τα διδάξω την ενσυναίσθηση και το σεβασμό, και ότι στόχος δεν είναι η νίκη πάση θυσία» μου είπε. «Θέλω να αγαπήσουν το άθλημα και να μάθουν να αγωνίζονται σωστά χωρίς προκαταλήψεις και στερεότυπα». Αυτές είναι άλλωστε και οι αρχές που διέπουν την αμερικάνικη μη κυβερνητική οργάνωση Positive Coaching AlliancePositive Coaching Alliance (Σύνδεσμος για τη θετική προπόνηση). Ο επικεφαλής της, Ρούμπεν Νιέβες, σημειώνει ότι ο σύνδεσμος βλέπει τον αθλητισμό ως εμπειρία για το χτίσιμο χαρακτήρων, πράγμα που επιδιώκεται μέσω της συζήτησης με τα παιδιά. «Δεν υπάρχει “θα το κάνεις επειδή στο λέω εγώ”, μια στάση που μαθαίνει στα παιδιά να μην ενδιαφέρονται για τα συναισθήματα των άλλων». Στο επίκεντρο, για τον Νιέβες, πρέπει να βρίσκεται η διαμόρφωση της προσωπικότητας των νεαρών παικτών και η ομαδική δουλειά και όχι η εξολόθρευση του αντιπάλου. «Οι σύγχρονοι προπονητές γνωρίζουν ότι οι αθλητές που θα αναπτύξουν συναισθηματική νοημοσύνη θα είναι πιο υγιείς συναισθηματικά και θα λειτουργήσουν καλύτερα όλοι μαζί». Εξού και το κλάμα είναι ευπρόσδεκτο: «όταν κάποιος κλαίει σημαίνει ότι νοιάζεται, κι αυτό είναι καλό».

Βέβαια, το γεγονός ότι στον αθλητισμό θα υπάρχουν πάντα νικητές και ηττημένοι, καλύτεροι και χειρότεροι, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Εντούτοις, υπάρχει τρόπος να χαρεί μια ομάδα παιδιών για τη νίκη της, χωρίς να υποτιμήσει την αντίπαλη, υποστηρίζει η αμερικανίδα Λέσλι Γκάλιμορ,Lesle Gallimore (1995) | California Athletics Hall of Fame μια από τις καλύτερες παίκτριες ποδοσφαίρου στην εποχή της, πρώην προπονήτρια σε σχολική ομάδα κοριτσιών και πρώην Πρόεδρος της Ένωσης Προπονητών Ποδοσφαίρου. Τι σημαίνει όμως «να υποτιμήσει»; Για την Γκάλιμορ, ισχύει ο εξής Χρυσός Κανόνας, που θα πρέπει να έχουν στο μυαλό τους οι παίκτες, πριν αντιδράσουν: «Πώς θα ήθελα να μου φερθούν αν έχανε η ομάδα μου;»

Ένας άλλος πολύ καθοριστικός παράγοντας είναι ασφαλώς και η στάση των «μεγάλων», γονέων και μη, στην όλη διαδικασία. Τόσο απέναντι στα αγόρια-παίκτες, όσο και μεταξύ τους. Μεγαλώνοντας με τη μητέρα μου και τον μικρότερο αδερφό μου, δεν είχα σχετική εμπειρία. Χωρίς ένα ανδρικό «πρότυπο» στο σπίτι, ο αδερφός μου ουδέποτε μυήθηκε στα ομαδικά σπορ, δεν είδε ποτέ του ποδόσφαιρο – πιστεύω ότι δεν έπαιξε καν. Στην πορεία, έμελλε να αποκτήσω τη σχετική εμπειρία μέσω του γιου μου. Το πρώτο πράγμα που με εξέπληξε –δυσάρεστα ομολογώ– όταν βρέθηκα σε γηπεδάκι 5Χ5 για κάποιο παιδικό πάρτι, ήταν οι αντιδράσεις των γονιών, κυρίως των πατεράδων: Ιαχές, βρισιές, έντονοι διαπληκτισμοί, μια συμπεριφορά ανάρμοστη για οποιονδήποτε χώρο, πόσο δε για ένα πάρτι με παιδιά!

Όλα αυτά δυστυχώς δεν είναι ίδιον της εποχής μας (όπως π.χ. τα πάρτι σε γήπεδα). Κάποιος φίλος, μου εξομολογήθηκε πόσο άβολα αισθανόταν με το γεγονός ότι ο πατέρας του τον συνόδευε πάντα ως έφηβο στην προπόνησή του, τότε στη δεκαετία του ’80. Καθόταν στις κερκίδες, στητός και σε εγρήγορση, έτοιμος να παρέμβει όποτε έκρινε ότι γινόταν κάποια αδικία σε βάρος του γιόκα του. Σε ένα ακραίο τέτοιο περιστατικό μάλιστα, ήρθε σε ρήξη όχι μόνο με τον προπονητή αλλά και με τον ίδιο του τον γιο.

«Αν σταθείς και κοιτάξεις, δεν είναι σίγουρο ότι κάποιος διασκεδάζει με την όλη φάση», επισημαίνει ο Νιέβες. «Οι μεγάλοι είναι θυμωμένοι. Τα παιδιά κλαίνε… επειδή οι μεγάλοι τους βάζουν τις φωνές». Αναπόφευκτο είναι όταν οι ενήλικες βρίσκονται σε τέτοια κατάσταση, όταν φέρονται με ασέβεια και ενδιαφέρονται μόνο για τη νίκη της ομάδας τους, να πιστέψουν και τα παιδιά ότι έχουν κι εκείνα το δικαίωμα να αντιδρούν με τον ίδιο τρόπο – ε και τότε, ο κύκλος γίνεται φαύλος.

Η βρετανίδα συγγραφέας και αρθρογράφος Τανίτ ΚάρεϊHow to raise feminist boys | shewillsurvive.com θεωρείται «γκουρού» σε θέματα συμπεριφοράς παιδιών και εφήβων. Έχει γράψει μεταξύ άλλων το βιβλίο What’s My Child Thinking? Practical Child Psychology for Modern ParentsWhat’s My Child Thinking?: Practical Child Psychology for Modern Parents (Τι σκέφτεται το παιδί μου; Πρακτική παιδική ψυχολογία για μοντέρνους γονείς) και έχει συντάξει έναν συνοπτικό οδηγό μεγαλώματος αγοριών-φεμινιστών. Ιδού οι πέντε αρχές-συμβουλές της:

1. Πρότυπο ισότητας: Τα παιδιά μαθαίνουν για τη θέση τους στον κόσμο πρώτα μέσα στην οικογένεια. Αν έχουν δύο γονείς μεικτού φύλου, εκεί θα σχηματίσουν τις πρώτες τους εντυπώσεις για το τι σημαίνει να είσαι αρσενικό ή θηλυκό. Είτε πρόκειται για το μαγείρεμα είτε για τη φροντίδα των παιδιών, ξεκαθαρίστε ότι αυτό που κάνει ο καθένας σας ως γονιός καθορίζεται από τις ατομικές σας δεξιότητες, τα ενδιαφέροντά σας και από ό,τι λειτουργεί καλύτερα για την οικογένεια – όχι από το φύλο σας.
2. Επιτρέψτε στο γιο σας ένα πλήρες φάσμα συναισθημάτων. Μελέτες έχουν δείξει ότι τα αγόρια ως μωρά κλαίνε όσο ακριβώς και τα κορίτσια. Από νωρίς ωστόσο, ασυνείδητα, προσπαθούμε να τα κάνουμε άντρες πιστεύοντας ότι πρέπει να σκληρύνουν. Στην ηλικία των τεσσάρων ετών, οι μητέρες χρησιμοποιούν πιο συναισθηματική γλώσσα με τα κορίτσια παρά με τα αγόρια. Στα επτά, αν ένα αγόρι χτυπήσει και δεν κλάψει επαινείται περισσότερο από όσο ένα κορίτσι της ίδιας ηλικίας. Το μάθημα που παίρνουν οι γιοι μας από αυτό είναι ότι το μόνο συναίσθημα που τους επιτρέπεται, χωρίς να φαίνονται αδύναμοι, είναι ο θυμός.
3. Αφήστε τον να παίξει όπως του αρέσει. Πριν από την ηλικία των δύο ή τριών ετών, αγόρια και κορίτσια παίζουν με τους ίδιους περίπου τρόπους. Σύντομα όμως μυούνται στην ιδέα ότι ορισμένα παιχνίδια θεωρούνται πιο κατάλληλα για το φύλο τους από κάποια άλλα. Ενθαρρύνετε τον γιο σας να παίζει με ό,τι τον ενδιαφέρει, χωρίς όρια. Αφήστε τον να ενσαρκώνει γυναικείους χαρακτήρες στα παιχνίδια του. Ενθαρρύνετε επίσης τα παιχνίδια με κορίτσια. Ακριβώς όπως σε πολλούς γονείς δεν αρέσουν οι κούκλες Barbie για τις κόρες τους, να θυμάστε ότι οι φιγούρες υπερηρώων με τονισμένα τα αρσενικά χαρακτηριστικά τους δίνουν στα αγόρια μια εικόνα του άνδρα χωρίς κανένα συναίσθημα, εκτός από τον θυμό.
4. Μιλήστε του για την πορνογραφία. Όταν ένα νεαρό αγόρι βλέπει πορνό, στο οποίο οι γυναίκες χαρακτηρίζονται «τσούλες» και «πόρνες», παίρνει στα γρήγορα μια λανθασμένη εικόνα για το τι σημαίνει να είσαι άντρας. Ένα αγόρι δηλαδή χωρίς προοπτική ή πλαίσιο υποθέτει ότι έτσι λειτουργεί ο κόσμος, εκτός αν του πούμε κάτι διαφορετικό. Ακόμη και πριν ο γιος σας μάθει τι είναι το πορνό, ξεκινήστε τη συζήτηση μιλώντας για τις σχέσεις αγάπης. Όταν φτάσει σε μια ηλικία που νομίζετε ότι μπορεί να δει, μιλήστε του για το πώς το πορνό είναι μια παράσταση που έχει σχεδιαστεί για να σοκάρει, να βγάλει χρήματα και να διασκεδάσει. Εξηγήστε ότι απέχει πολύ από την κοινή, την αμοιβαία ευχαρίστηση που προσφέρει το καλό σεξ. Διδάξτε στον γιο σας τη συναίνεση, δίνοντάς του τον έλεγχο του σώματός του, ρωτώντας τον αν θέλει να τον αγκαλιάσουν ή να τον φιλήσουν. Με αυτόν τον τρόπο θα μάθει να υπολογίζει τους άλλους.
5. Πέρα από τον φεμινισμό, διδάξτε την ισότητα. Στη συζήτηση γύρω από το #MeToo έχει γίνει πολύς λόγος για την «τοξική αρρενωπότητα». Αλλά δεν είναι τα αγόρια το πρόβλημα – είναι ο τρόπος με τον οποίον η παραδοσιακά ανδροκρατούμενη κοινωνία τα έχει μεγαλώσει ώστε να πιστεύουν ότι το πέος δίνει προνόμια. Διδάξτε στους γιους σας ότι η ισότητα είναι το ίδιο καλή για τα αγόρια όσο και για τα κορίτσια. Επιτρέπει και στους δύο να εκμεταλλευτούν τις δυνατότητές τους χωρίς να επιβάλλονται όρια στο πώς πρέπει σκέφτονται ή στο τι μπορούν να γίνουν όταν μεγαλώσουν. Θέστε ως αρχή της οικογένειάς σας ότι όλοι όσοι συναντούν είναι άξιοι αξιοπρέπειας και ευγένειας, ανεξάρτητα από τη σεξουαλική τους ταυτότητα.