«Ηφιλία αυτά τα χρόνια είναι όπως τα πεπόνια: Πρέπει να κοπούν πολλά για να βρούμε τα καλά». Αυτό το σουρεαλιστικό απόφθεγμα είναι ένα από τα πολλά που γράφανε τα κορίτσια στα λευκώματά τους, στη δεκαετία του ’70-80, όταν τα βιώματα ήταν κάπως πιο περιορισμένα. Στο δικό μου τουλάχιστον, η φράση φιγουράρει φαρδιά πλατιά στις πρώτες σελίδες μαζί με καρδούλες και άτσαλες ζωγραφιές. Ήταν η εποχή που ήμουν κολλητή με τη Σ. Η δασκάλα μάς αποκαλούσε «Φίλιππο και Ναθαναήλ», καθώς μάλλον δεν είχε πρόχειρο άλλο, πιο ταιριαστό, παράδειγμα.

Πώς επιλέγουμε όμως τις φιλίες μας και τι αξία έχουν για την εξέλιξή μας; Η Δρ. Εξελικτικής Ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Άννα Ματσίν γράφει στο βιβλίο της Why We Love: The New Science Behind Our Closest RelationshipsWhy We Love: The New Science Behind Our Closest Relationships, by Anna Machin | GoodReads (Γιατί αγαπάμε: Η νέα επιστήμη πίσω από τις πιο στενές μας σχέσεις), ότι τα άτομα που βρίσκονται κοντά, βιώνουν μια κατάσταση που ονομάζεται «βιο-συμπεριφορικός συγχρονισμός». Με άλλα λόγια, εξηγεί, όταν δυο άνθρωποι συνδέονται στενά, καθρεφτίζουν ο ένας τη συμπεριφορά του άλλου, κάνουν τις ίδιες χειρονομίες, χρησιμοποιούν τις ίδιες εκφράσεις. Η φυσιολογία των καλύτερων φίλων φτάνει, κατά τη Ματσίν, μέχρι τον συγχρονισμό των καρδιών τους, της θερμοκρασίας των σωμάτων τους ή των ορμονικών αντιδράσεών τους. Αν κοιτάξεις τον εγκέφαλό τους, λέει, θα δεις συγχρονισμό στα «κύματα γ» που σχετίζονται με τη συνείδηση.

Επιστήμονες στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια έκαναν το ακόλουθο πείραμαSimilar neural responses predict friendship | Nature: σκάναραν τον εγκέφαλο μιας ομάδας φοιτητών ενώ παρακολουθούσαν μια σειρά από σύντομα βίντεο, για να διαπιστώσουν ότι όσοι είχαν στενότερη σχέση μεταξύ τους εμφάνιζαν σχεδόν ίδιες νευρολογικές αντιδράσεις. Τα τμήματα του εγκεφάλου που αντέδρασαν με παρόμοιο τρόπο σχετίζονταν με τα κίνητρα, τη γνώση, την επεξεργασία, τη μνήμη, την ενσυναίσθηση, την αντίληψη των πραγμάτων γενικότερα. Άρα, διαλέγουμε φίλους που αντιλαμβάνονται και αντιδρούν στον κόσμο πάνω-κάτω όπως κι εμείς.

Έχοντας περάσει όλα τα παιδικά μου χρόνια σε σχολείο θηλέων, αναπόφευκτα μέχρι το γυμνάσιο είχα μόνο κολλητές – αυτές ήξερα, αυτές εμπιστευόμουν. Μεγάλωσα μάλιστα με την πεποίθηση ότι αγόρια και κορίτσια σχετίζονται διαφορετικά. «Στις σχέσεις των κοριτσιών υπάρχει ένας αντικατοπτρισμός της μητέρας, της δικής τους μητέρας, με όσα καλά και κακά συνεπάγεται αυτό. Σαν να κάνουν πρόβα μητρότητας πάνω στις φίλες τους. Είναι γι’ αυτά ένας τρόπος να αισθανθούν ότι κινούνται σε ένα ασφαλές περιβάλλον, να νιώσουν ότι ανήκουν» λέει η Α.Θ., μητέρα δύο έφηβων κοριτσιών και ενός αγοριού, και προσθέτει: «Τα αγόρια σε αυτήν την ηλικία είναι πιο ευθεία στις σχέσεις τους με τους συνομηλίκους τους, δεν αναλώνονται σε αμφιθυμικές καταστάσεις τύπου “σήμερα σ’ έχω/αύριο δεν σ’ έχω” φίλο».

Ο βρετανός ανθρωπολόγος και εξελικτικός ψυχολόγος στο Τμήμα Πειραματικής Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Ρόμπιν ΝτάνμπαρProfessor Robin Dunbar, Magdalen College | University of Oxford, αναγνωρίζει τη δυσκολία να ζεις μέσα σε μια μεγάλη ομάδα, και υποστηρίζει ότι η κοινωνική ζωή γίνεται βιώσιμη μόνο χάρη στους κοντινούς φίλους, που κρατάνε σε απόσταση ασφαλείας όσους ανήκουν στο ευρύτερο περιβάλλον. Ο ίδιος υπολογίζει ότι το μάξιμουμ των ατόμων που μπορεί να συναναστραφεί ένας άνθρωπος είναι 150, αριθμός που παραπέμπει στο μέγεθος των προϊστορικών κοινοτήτων αλλά ισχύει και για τις σημερινές κοινωνίες.

Ο Ντάνμπαρ μοιράζει τους φίλους σε δύο κύκλους: 5 στον εξωτερικό κύκλο και …1,5 στον εσωτερικό, στον πυρήνα. Για τις γυναίκες ειδικά, αυτό το «1,5» αφορά τον ερωτικό σύντροφο συν μια γυναίκα φίλη.

«Σε πρώτο επίπεδο, οι φίλες αποτελούν έναν μηχανισμό επιβίωσης» λέει η Δρ. Ματσίν. Παρόλα αυτά, συχνά τις υποτιμούμε, δίνοντας προτεραιότητα κατ’ αρχάς στις ερωτικές μας σχέσεις, ύστερα στους γονείς μας και στο τέλος σ’ εκείνες. «Ενώ στην πραγματικότητα για πολλές γυναίκες, η πιο σημαντική σχέση είναι αυτή με την καλύτερή τους φίλη». Οι γυναίκες, προσθέτει, είναι πολλές φορές πιο εκδηλωτικές συναισθηματικά με την καλύτερή τους φίλη παρά με τον ερωτικό τους σύντροφο. Μαζί της μοιράζονται τους βαθύτερους, τους σκοτεινότερους φόβους τους και επιτρέπουν στον εαυτό τους να είναι πιο ευάλωτες. «Οι γυναίκες καταφέρνουν να έχουν πνευματική ισορροπία χάρη στις γυναίκες φίλες τους. Αν εξετάσουμε τον εγκέφαλο ενός άνδρα καθώς συζητά σοβαρά και ουσιαστικά με τον καλύτερό του φίλο, θα δούμε την αμυγδαλή του –το τμήμα εκείνο που σχετίζεται με τον φόβο και το συναίσθημα- να παίρνει φωτιά, άρα θα συμπεράνουμε ότι δεν αισθάνεται ιδιαίτερα άνετα. Αντιθέτως, ο εγκέφαλος της γυναίκας, σε μια αντίστοιχη συνομιλία με την καλύτερή της φίλη, εκκρίνει χημικές ουσίες ανταμοιβής, αυξάνεται η ωκυτοκίνη, υπάρχει μια ουσιαστική αίσθηση χαλάρωσης – όλα είναι καταπληκτικά, είναι μια πραγματικά λαμπρή εμπειρία».

H καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο Rice, Ελίζαμπεθ ΜπρέικElizabeth Brake, πάει το θέμα ακόμη πιο πέρα. Μιλά για λογαριασμό των γυναικών που δίνουν περισσότερη αξία στις φιλίες τους απ’ όση στις ερωτικές τους σχέσεις. Επειδή η φιλία βρίσκεται έξω από το «βασίλειο» της νομικής προστασίας, επισημαίνει, ο νόμος διαιωνίζει την άποψη ότι οι φιλίες είναι λιγότερο πολύτιμες από τις ερωτικές σχέσεις. Κατ’ αντιστοιχία, κάθε επιχείρημα υπέρ της νομικής αναγνώρισης των φιλικών σχέσεων, είναι καταδικασμένο. «Αν όμως για παράδειγμα, ο νόμος επέκτεινε το πένθος ή την οικογενειακή άδεια στους φίλους, τότε θα είχαμε διαφορετικές κοινωνικές αντιλήψεις περί πένθους και θα κατανοούσαμε ότι το να χάσεις μια φίλη, ισοδυναμεί με την απώλεια ενός συζύγου» αναφέρει χαρακτηριστικά.

Πάνω σε ποια βάση όμως αποφασίζουμε ότι μια σχέση είναι «αληθινή» διερωτάται με τη σειρά της η βραβευμένη δημοσιογράφος και συγγραφέας Ρεμπέκα Τράιστερ στο βιβλίο της All the Single Ladies‘All the Single Ladies’, by Rebecca Traister | The New York Times (Όλες οι ανύπαντρες κυρίες), όπου εξετάζει τον κεντρικό ρόλο που κατέχει η φιλία στη ζωή των ανύπαντρων γυναικών. Σε μια εποχή που η δέσμευση μέσω γάμου συνιστά επιλογή αλλά όχι προϋπόθεση, η Τράιστερ θεωρεί ότι αυτές οι λιγότερο «παραδοσιακές» σχέσεις συμβάλλουν στη δημιουργία νέων και πιο ουσιαστικών κοινοτήτων και οικογενειών. Επιπλέον, προτείνει αυτές οι «συνεργασίες» να αντιμετωπίζονται ως «γάμος» με την έννοια της κοινής περιουσίας, της πρόσβασης στην υγεία κλπ. Και συνεχίζει: Είναι άραγε απαραίτητο δυο άνθρωποι να έχουν ερωτική σχέση ώστε να θεωρούνται «ζευγάρι»; Να ποθούν και να είναι πιστοί ο ένας στον άλλον; «Μα αυτά είναι κριτήρια που δεν ισχύουν ούτε στους ετερόφυλους γάμους» απαντά συμπληρώνοντας ότι «όσοι εμπλέκονται σε στενές φιλικές σχέσεις, είναι διατεθειμένοι να εκφράσουν την αφοσίωσή τους.» Ο γάμος προϋποθέτει σεξουαλική δραστηριότητα, όμως η φροντίδα των φίλων είναι «απολύτως απαραίτητη για την επιβίωσή μας, γι’ αυτό και θα έπρεπε να αναγνωριστεί νομικά», συνηγορεί η Μπρέικ.

Η αλήθεια είναι ότι στο παρελθόν οι στενές γυναικείες φιλίες, τύγχαναν ευρείας αποδοχής. Οι λόγοι ήταν κυρίως οικονομικοί και κοινωνικοί: Άνδρες και γυναίκες κινούνταν σε διαφορετικές και διακριτές κοινωνικές σφαίρες και θα ήταν δύσκολο (εκτός από ανάρμοστο) να δημιουργήσουν στενές φιλικές σχέσεις με άτομα του άλλου φύλου.

Από τον 18^ο μέχρι τον 20^ο αιώνα οι παθιασμένες, αφοσιωμένες φιλίες με άτομα του ίδιου φύλου αποθεώνονταν ως «ρομαντικές φιλίες». Εντελώς ασυναίσθητα μάλιστα, οι γυναίκες σε Αμερική και Ευρώπη προσφωνούσαν η μία την άλλη «αγάπη μου» ή «βασίλισσά μου» και δεν δίσταζαν να εκφράσουν τη λατρεία και την πίστη τους, συχνά κόντρα στο κατεστημένο που τις ήθελε αποκλειστικά συζύγους και μητέρες. Όπως για παράδειγμα η Ένιντ, η ηρωίδα του μυθιστορήματος της Φλόρενς Κονβέρς Diane VictrixDiana Victrix by Florence Converse | GoodReads, η οποία εν έτει 1897 τολμά να απορρίψει μια πρόταση γάμου επειδή η φίλη της καταλαμβάνει ήδη εκείνο το κομμάτι της ζωής της που θα έπρεπε να «θυσιάσει» για τον σύζυγό της. Ακόμη και αν κάποιες από αυτές τις φιλίες συγκάλυπταν ερωτικές σχέσεις, στην επιστολογραφία ή τη λογοτεχνία της εποχής δεν υπάρχει κάποια τέτοια υπόνοια ή περιγραφή.

Μερικές δεκαετίες αφότου η ιδέα της ρομαντικής φιλίας άρχισε να φθίνει, γράφειThe People Who Prioritize a Friendship Over Romance | The Atlantic η Ράινα Κοέν στο Αtlantic, η αντίληψη των Αμερικανών σχετικά με τον γάμο μετατοπίστηκε. Σταδιακά, άρχισαν να στηρίζονται περισσότερο στη συζυγική τους σχέση για την απαραίτητη κοινωνική και ψυχολογική υποστήριξή τους, με αποτέλεσμα οι φίλοι να περάσουν σε δεύτερη μοίρα. Μέχρι που το 1965, σημειώνει ο Έλι ΦίνκελEli J. Finkel – Faculty | Kellogg School of Management, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Northwestern, που ιδανικός άρχισε να θεωρείται ο γάμος στον οποίο οι δυο σύζυγοι είχαν τη δυνατότητα να αυτό-προσδιορίζονται (ο ίδιος τον αποκαλεί «self-expressive marriage»), να αυτό-ανακαλύπτονται και να αναπτύσσονται προσωπικά.

«Ήρθε η ώρα να εγκαταλείψουμε το μύθο ότι όλες οι γυναικείες φιλίες πρέπει να είναι πρόστυχες, τοξικές, ή ανταγωνιστικές», υποστηρίζει από την άλλη η συγγραφέας Ροξάν ΓκέιRoxane Gay | VQR Online στο βιβλίο της Bad Feminist. «Ο μύθος αυτός είναι σαν τα ψηλά τακούνια και τα τσαντάκια – που είναι μεν όμορφα αλλά έχουν σχεδιαστεί για να καθυστερούν τις γυναίκες». Μέχρι και στον χώρο της σόου μπιζ οι διασημότητες μαζέψανε πια τα νύχια τους και αλληλοϋποστηρίζονται με σθένος, συνηγορεί το γυναικείο περιοδικό Glamour,Why there’s nothing in the world more powerful than female friendship | Glamour UK φέρνοντας ως παράδειγμα την πρόσφατη καμπάνια «Free Britney» για την αποδέσμευση της τραγουδίστριας Μπρίτνι Σπίαρς από τον δεσποτικό πατέρα της. «Αυτή είναι η δύναμη της γυναικείας φιλίας και δεν έχει σημασία αν ο κόσμος είναι έτοιμος να την δεχτεί. Συμβαίνει τώρα, συνέβαινε εδώ και χρόνια και γίνεται όλο και πιο ισχυρή, φέρνοντας την αλλαγή ενάντια στον μισογυνισμό, στην καταπίεση και στις διακρίσεις».

Η τηλεόραση πάντως –και δη οι τηλεοπτικές πλατφόρμες που τα τελευταία δύο χρόνια έχουν την τιμητική τους- έχει κάνει σημαία της τις γυναίκες. Προσωπικά, μετά από πολλές ώρες binge-watching των λεγόμενων «διαμαντιών», απόκτησα λίστα με τα δικά μου αγαπημένα, στην οποία κυριαρχούν τα γυναικεία και δη εφηβικά, σήριαλ και ταινίες, με ροπή προς το δράμα και τη δυστοκία. Η επιλογή έγινε σχεδόν αυτόματα. Είτε επειδή προσπαθούσα εν μέσω πανδημίας να επουλώσω τα τραύματα της δικής μου εφηβείας, είτε επειδή αναζητούσα πάτημα (έστω και τηλεοπτικό) για να καταλάβω καλύτερα τους σημερινούς εφήβους, είτε και για τα δύο, μπήκα δυναμικά στις ζωές αυτών των κοριτσιών, τόσο που κάποια στιγμή ένιωθα σαν να τα γνώριζα από παλιά. Πώς το γράφει η Αμερικανίδα συγγραφέας Ελίζαμπεθ Στράουτ στο Όλα γίνονται«Όλα γίνονται» της Ελίζαμπεθ Στράουτ: Στη μικρή μας πόλη | ελculture.gr; «…Συνειδητοποίησε πως το βιβλίο της Λούσι Μπάρτον την είχε κατανοήσει. Έτσι ακριβώς – το βιβλίο την είχε κατανοήσει». Κάτι παρόμοιο συνέβη και με μένα, νομίζω. Οι σειρές αυτές με είχαν κατά κάποιο τρόπο «κατανοήσει».

Το Grand Army, το Ginny & Georgia, η Moxie, η Anne with an E, το Sex Education, το Atypical, η Υπέροχη Φίλη Μου ή το πιο ενήλικο The Bold Type εξυμνούν τη γυναικεία ενδυνάμωση και χειραφέτηση, αποθεώνουν το ελεύθερο πνεύμα και διεκδικούν την ισότητα ανάμεσα σε όλα τα φύλα. Ο δρόμος είναι δύσκολος αλλά το τέλος συνήθως αίσιο. Ωστόσο, δεν θέλω να σταθώ σε αυτό αλλά σε ένα μοτίβο, ένα στοιχείο αρχετυπικό με το οποίο γαλουχηθήκαμε όλοι και όλες στα βάθη των αιώνων και με αυτό συνεχίζουμε να μεγαλώνουμε τα παιδιά μας: τη δύναμη της φιλίας και στην προκειμένη περίπτωση της φιλίας μεταξύ ημών των γυναικών. Μέχρι που είδα το YellowjacketsYellowjackets (TV Series 2021-) | IMDb.

«Παραδέχομαι ότι μου αρέσουν πολύ οι σειρές που επικεντρώνονται στη γυναικεία φιλία», γράφειIn Yellowjackets, Female Friendship Is Horrific | The Cut στο περιοδικό New York η αρθρογράφος και συγγραφέας Μπίντου Μπανσινάθ. «Σειρές όπως το Pen15, το Dollface, το The Bold Type», συνεχίζει, «παρουσιάζουν τη γυναικεία φιλία ως έναν αγαπημένο και ξεχωριστό χώρο, ως «ένα καταφύγιο από τον εξωτερικό κόσμο». Ακόμη και όσες δείχνουν γυναίκες που υπερβαίνουν τα εσκαμμένα, όπως για παράδειγμα το Big Little Lies, ή το Bad Girls, πάντα στη βάση τους υπάρχει μια θερμή γυναικεία φιλία. Το Yellowjackets στέκεται στον αντίποδα – και εκεί παραδόξως βρίσκεται και η γοητεία του. «Εδώ, οι γυναικείες φιλίες είναι πηγή τρόμου και κινδύνου. Ενέχουν την καταστροφή, το μίσος, την έλλειψη αγάπης.»

Η σχέση των δύο κεντρικών ηρωίδων, της Τζάκι και της Σόνα, δεν υποκινείται τόσο από τη φιλία, όσο από μια «παρα-κοινωνική δυναμική» που αναπτύσσεται συνήθως μεταξύ επηρεαστή/influencer και ακολούθου. Είναι μια σχέση εξουσίας, με επικεφαλής την πρώτη την «βασίλισσα του μελισσιού», η οποία στα δύσκολα αποδεικνύεται εντελώς ανίκανη, λίγη. Στο δάσος, τα δυο κορίτσια βγάζουν τον χειρότερό τους εαυτό, σε σημείο κανονικού μίσους, καθιστώντας αυτή την ιδιότυπη «φιλία» πολύ πιο ενδιαφέρουσα – τουλάχιστον για τους τηλεθεατές.

Φαινομενικά, το Yellowjackets καταρρίπτει όλες τις θεωρίες περί φιλίας και συντροφικότητας – σε σημείο ιεροσυλίας. Είναι όμως πραγματικά έτσι; «Τα κορίτσια έχουν την τάση να δημιουργούν τέτοιες σχέσεις εξουσίας» σχολιάζει η Α.Θ. «Ως πιο ώριμες από τα αγόρια σε αυτή την ηλικία, είναι και πιο απαιτητικές. Ταυτόχρονα όμως οι πιο αδύναμες προσωπικότητες έλκονται από τις πιο δυναμικές με αποτέλεσμα να δημιουργούνται κλίκες, ένας κλειστός ανταγωνιστικός κύκλος που θα τραμπουκίσει όσες δεν ανήκουν σε αυτόν, θα διεκδικήσει και θα συγκρουστεί».

Φαινομενικά επίσης, οι Τζάκι και Σόνα αναμετρώνται με τις Λενού και Λίνα, τις «υπέροχες φίλες» της Έλενα Φεράντε. Όμως και σε εκείνη την τόσο φημισμένη φιλία, τα στοιχεία της επίπονης συμβίωσης, της ζήλειας και της μίμησης είναι έκδηλα. «Ίσως η αγριότητα και η εμμονή να είναι βαθιά ριζωμένες σε αυτές τις φιλίες και το Yellowjackets να έχει απλώς το θάρρος να αφήσει το ζιζάνιο να αναπτυχθεί», γράφει η Μπανσινάθ ανακαλώντας τη σκηνή όπου μετά τον γάμο της Λίλα, η Λενού αναλογίζεται τι αξία έχουν τα διαβάσματα και οι ασκήσεις στα οποία έχει ριχτεί με τόσο πάθος: «Αυτό που θα μπορούσα να γίνω έξω από τη σκιά της Λίλα δεν έχει καμία αξία. Τι ήμουν εγώ σε σύγκριση με εκείνην, εκείνην με το νυφικό της, εκείνην μέσα στο καμπριολέ, το μπλε καπέλο και το παστέλ κοστούμι;»

Όπως και να έχει, εμείς κρατάμε το ηχηρό μήνυμα του Glamour: «Οι γυναικείες φιλίες είναι μια επαναστατική πράξη. Γίνε μια επαναστάτρια».