Από τη δεκαετία του 1950 στην Ομόνοια

Φτάνω στην Ομόνοια το μεσημέρι, ρίχνει καρεκλοπόδαρα, στο κέντρο έχει πορεία και τα μέσα απεργούν, οι πεζοί τρέχουν να κρυφτούν κάτω από υπόστεγα, οι οδηγοί είναι κολλημένοι στην κίνηση και εγώ μαζί τους. Το μυαλό μου ταξιδεύει σε άλλες εποχές και σκέφτομαι τον πάτερα του Λευτέρη του Πολίτη, Σταύρο, τη δεκαετία του ’50, που τριγυρνούσε σε αυτά τα στενά με μια ψησταριά-καρότσι και πουλούσε τα κεμπάπ του. Η οικογένεια κατάγεται από την Κωνσταντινούπολη (εξού «ο Πολίτης») και το μαγαζί το άνοιξε λίγο αργότερα, δίνοντάς του το όνομα του γιου του, του Λευτέρη. Τώρα το τρέχει ο γιος του Λευτέρη, ο Τάσος. Την εποχή που άνοιξε, το μαγαζί ήταν τόσο μικροσκοπικό (ένα μέτρο όλο κι όλο στο πλάτος), ώστε για να φύγει ο πελάτης που σερβιρίστηκε, έπρεπε να βγουν έξω κι οι υπόλοιποι, κι έπειτα να ξαναμπούν μέσα ένας ένας! Τώρα έχει μεγαλώσει λίγο αλλά δεν έχει αλλάξει και πολύ από τότε. Στον «Λευτέρη» τρώνε όλοι: υπουργοί, βουλευτές, πρόεδροι ομάδων, όσοι δουλεύουν στα γειτονικά γραφεία, τουρίστες, άστεγοι, περαστικοί. Έχει πάντα κόσμο που περιμένει έξω από νωρίς το πρωί για το πιο λαχταριστό σουβλάκι του Κέντρου.

Μέσα στο μαγαζί δεν υπάρχουν τραπέζια, υπάρχουν μόνο δύο απέξω, όπου μπορείς να ακουμπήσεις για να φας το σουβλάκι σου στα γρήγορα. Χαρτοπετσέτες δεν έχει, μόνο κομμένα κομμάτια λεπτού χαρτιού, όπως όταν ξεκίνησε. Το σουβλάκι στον «Λευτέρη» είναι πολύ απλό. Κεμπάπ από εξαιρετικής ποιότητας μοσχαρίσιο κρέας τυλίγεται μόνο με κρεμμύδι, ντομάτα και καυτερό πιπέρι από την Αριδαία μέσα σε πίτα μαλακή και ζουμερή. Πατάτες δεν έβαλαν στο σουβλάκι τους ποτέ και, αν σου ξεφύγει και ζητήσεις, μπορεί και να σε στραβοκοιτάξουν. Λέγεται ότι το σουβλάκι του «Λευτέρη» ταξιδεύει σε κουτιά από φελιζόλ από την Ομόνοια μέχρι το Λονδίνο, για να το απολαύσουν γιοι μεγαλοαστών που νοσταλγούν την πατρίδα. Αθηναϊκό σουβλάκι με μία δόση Ανατολής στην πιο αυθεντική εκδοχή του. Από νωρίς το πρωί ακόμα και για πρωινό. Συνδυάζεται τέλεια με μπίρα, για να σβήσεις την κάψα. Παίρνω μισά καυτερά και μισά κανονικά και συνεχίζω προς το Σύνταγμα στη Ρόμβης.

Ο πιο νέος Λευτέρης βρίσκεται στη Ρόμβης

Άλλο το vibe εκεί: μαγαζιά, άνθρωποι που έχουν βγει για ψώνια, μπαράκια και street-food-άδικα, εστιατόρια, νεαρόκοσμος και συνωστισμός. Εκεί άνοιξε ο νέος «Λευτέρης ο Πολίτης» με την παλιά συνταγή και φιλοσοφία αλλά σε νέο χώρο. Αναρωτιέμαι αν το ένα σουβλάκι θα έχει διαφορά από το άλλο.

Έχουν και τα νότια τον Λευτέρη τους

Κατεβαίνω προς τα νότια προάστια φτάνω στη Νέα Σμύρνη, μια κατεξοχήν προσφυγική συνοικία της Αθήνας. Όπως και ο «Λευτέρης» της Ομόνοιας έτσι και ο «Λευτέρης» της Νέας Σμύρνης ξεκίνησε πουλώντας τα σουβλάκια του σε καροτσάκι ως πλανόδιος. Το εγχείρημα πήγε τόσο καλά που τρία χρόνια αργότερα, το 1956, άνοιξε το δικό του -ιστορικό πλέον- μαγαζί στην οδό Ομήρου. Το σουβλάκι του μάλιστα έγινε τόσο αγαπητό που άρχισαν όλοι να τον αποκαλούν «πρύτανη» του σουβλακιού. Στον Λευτέρη φτιάχνουν παραδοσιακό σουβλάκι, τυλιχτό με καλαμάκι χοιρινό, μπιφτέκι ζυμωμένο από τους ίδιους, ντομάτα, κρεμμύδι και αλάδωτη πίτα, πάντα αλάδωτη πίτα. Από τον Λευτέρη το σουβλατζίδικο πέρασε στους γιους που πρόσφατα μετέφεραν το κατάστημα στην πλατεία Νέας Σμύρνης που ναι μεν είναι πιο άνετο – με πολλά τραπέζια στην πλατεία – αλλά έχει έναν άλλο αέρα πιο νεωτεριστικό σε σχέση με το παλιό. Έχει καταφέρει άραγε να διατηρήσει τη φήμη του πατέρα της η νέα γενιά σουβλατζήδων σκέφτομαι, ενώ βλέπω τις παλιές φωτογραφίες του Λευτέρη στους τοίχους να ψήνει και να σερβίρει τους πιστούς του πελάτες; Παίρνω τα σουβλάκια και αναρωτιέμαι αν η νέα θέση του μαγαζιού ευθύνεται για την αρκετά υψηλή τιμή του σουβλακιού τους στα 2,8 ευρώ.

Στην Καλλιθέα από το 1969

Επόμενη και τελευταία στάση ο Λευτέρης στην Ξενοφώντος, στην Καλλιθέα, ανάμεσα σε κατοικίες των προσφύγων από τη μικρασιατική καταστροφή, που εγκαταστάθηκαν εκεί και έφτιαξαν τα σπίτια τους. Έχουν μείνει πολύ λίγα τέτοια στην Καλλιθέα, ωστόσο κατοικούνται κανονικά και το βράδυ βλέπεις πιτσιρίκια να παίζουν και τους γείτονες να μαζεύονται έξω από τα σπίτια τους και να λένε τα νέα τους.

Οι μαρτυρίες για την Καλλιθέα, από τις πρώτες περιοχές της Αθήνας που το σουβλάκι έγινε δημοφιλές έδεσμα, αναφέρουν ότι τα καλαμάκια εμφανίστηκαν ξαφνικά, στα μέσα της δεκαετίας του ’50, έξω από ένα σινεμά. Εκεί έβγαινε ένας νεαρός, ο Γιώργος, και πουλούσε ξηρούς καρπούς. Είχε ένα μεταφερόμενο καρότσι και εξυπηρετούσε τους περαστικούς που πήγαιναν να δουν ταινίες στο σινεμά. Κάποια στιγμή, ο Γιώργος εμφανίστηκε με το καρότσι του και, αντί για ξηρούς καρπούς, πουλούσε σουβλάκια. Καλαμάκια. Ο Γιώργος είχε προσαρμόσει το καρότσι του για να μπορεί να ψήνει τα καλαμάκια του στα κάρβουνα, εκεί, πάνω στον δρόμο. Το ένα σουβλάκι έκανε μιάμιση δραχμή. Έπειτα νοίκιασε ένα μικρό μαγαζί και άνοιξε σουβλατζίδικο. Πρέπει να ήταν το πρώτο της Καλλιθέας.

Υπάρχουν κι άλλες μαρτυρίες που θέλουν τους τυροπιτάδες της Καλλιθέας να ψήνουν τις τυρόπιτες στο σπίτι τους και να τις παίρνουν μαζί τους στον δρόμο, στις αγορές και στα σχολεία, μέσα σε ξύλινα καροτσάκια που είχαν μέσα ταβάδες με αναμμένα κάρβουνα για να τις διατηρούν ζεστές. Τα καροτσάκια αυτά μετατρέπονταν το καλοκαίρι σε παγωτατζίδικα. Τη θέση του ταβά με τ’ αναμμένα κάρβουνα έπαιρνε ένας άλλος με κολόνα πάγου δίπλα στον κουβά με το παγωτό. Τα καροτσάκια αυτά αποτέλεσαν την υποδομή που θα χρησιμοποιούσε το σουβλάκι για τη μεταφορά του και την τελική προετοιμασία του.

Πάνω κάτω εκείνη την εποχή ο Λευτέρης Σταματίου (ιδιοκτήτης του Λευτέρη στην Καλλιθέα) κυκλοφορούσε με το καρότσι του και πουλούσε παγωτό. Σε ανάμνηση της προηγούμενης ενασχόλησης του κυρ Λευτέρη κάθε καλοκαίρι βάζουν παγωτό στο μαγαζί, το οποίο φτιάχνουν οι ίδιοι και το προσφέρουν στους πελάτες τους σαν παγωτό μηχανής. Ο κυρ Λευτέρης είχε έρθει ως εσωτερικός μετανάστης από τη Σάμο στην Αθήνα τη δεκαετία του 1950 για καλύτερη τύχη. Στις 6 Δεκεμβρίου του 1969 ο Λευτέρης μαζί με τη γυναίκα του Κούλα άνοιξαν το σουβλατζίδικο τους στη γειτονιά όπου μένουν μέχρι σήμερα. Έρχονται καθημερινά στο μαγαζί και με τη βοήθεια των παιδιών τους, φτιάχνουν τα κρέατα, ζυμώνουν τα μπιφτέκια τους και περνάνε τα χοιρινά σουβλάκια σε καλαμάκια. Το σουβλατζίδικο εξυπηρετούσε πάντα τους κατοίκους της γειτονιάς, τους εργαζόμενους και τις οικογένειες τους. Την εποχή που λειτουργούσε ο ιππόδρομος στις Τζιτζιφιές, η δουλειά τους απογειώθηκε γιατί οι κερδισμένοι έπαιρναν ένα σωρό σουβλάκια για να κεράσουν. Στις μέρες μας, ο Λευτέρης είναι προορισμός για όσους δουλεύουν ή επισκέπτονται τη γειτονιά ή το ίδρυμα Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, που βρίσκεται λίγα στενά πιο πάνω. Έχουν, όμως και πελάτες απ’ όλη την Αθήνα που έρχονται για να φάνε το παραδοσιακό αθηναϊκό σουβλάκι, που φτιάχνεται με καλαμάκι χοιρινό ή μπιφτέκι και κεμπάπ ψημένο στα κάρβουνα, πίτα αλάδωτη, μαλακή και φρέσκια, ντομάτα και κρεμμύδι. Ούτε τζατζίκι ούτε σάλτσες.

Στον δρόμο για το γραφείο σκέφτομαι πως το σουβλάκι, αυτό το έδεσμα που γεννήθηκε από ανάγκη για να θρέψει τους πρόσφυγες και την εργατική τάξη, αυτό το απλό και πεντανόστιμο έδεσμα, όχι μόνο έχει αντέξει στον χρόνο, αλλά έχει γίνει κάτι σαν το γαστρονομικό σύμβολο της Αθήνας. Το εγχώριο street food.

Και πάμε στη γευσιγνωσία

Στο γραφείο η γευσιγνωσία ξεκινά. Όσο η φωτογράφος Σοφία Παπαστράτη απαθανατίζει τα πάντα, οι συνάδελφοι του ορόφου γκρινιάζουν για τη μυρωδιά του κρεμμυδιού, ενώ παράλληλα έρχονται να δουν τι κάνουμε και να τσιμπήσουν κανέναν μεζέ. Οι συντάκτες τους γαστρονόμου δοκιμάζουν και αποφασίζουν:

Λευτέρης ο Πολίτης, Ομόνοια

+ Κάποιοι το χαρακτήρισαν ως ένα από τα τελειότερα σουβλάκια που έχουν δοκιμάσει ποτέ. Εξαιρετική ντομάτα που δίνει στο σύνολο μια γλύκα και δένει τέλεια με την κάψα και την πικάντικη γεύση που αφήνει το κοκκινοπίπερο. Μαλακή αλάδωτη πίτα ψημένη καλά χωρίς να είναι στενή. Τέλεια ποσότητα κρεμμυδιού. Δεν βάζουν πατάτες. Πολύ καλή τιμή για την εποχή 2,3 ευρώ.

– Δεν βρήκαμε.

Λευτέρης ο Πολίτης, Ρόμβης

+ Τηρεί τη μητρική συνταγή του Λευτέρη στην Ομόνοια. Δεν βάζουν πατάτες. Τέλεια ποσότητα κρεμμυδιού.

– Έχει διαφορά από το παλιό, είναι λιγάκι πιο ήπιο και η γεύση πιο επιφανειακή. Αυτό ίσως συμβαίνει γιατί το φτιάχνουν ψήστες λιγότερο έμπειροι ή επειδή η πλάκα τους δεν έχει ακόμα «ψηθεί»…

Σουβλάκι Λευτέρης, Νέα Σμύρνη

+ Το μαγαζί βρίσκεται στην πλατεία Νέας Σμύρνης όπου πάντα θα βρεις να καθίσεις και να απολαύσεις το σουβλάκι σου. Η πίτα είναι εξαιρετική και πάντα αλάδωτη. Δεν βάζουν πατάτες.

– Το κρέας, ενώ είναι καλής ποιότητας, είναι στεγνό, πράγμα που επηρεάζει και τη συνολική γεύση, σαν να μην έχει χαρακτήρα. Έχει σίγουρα αλλάξει σε σχέση με το παλιό. Στα μείον και η τιμή του σουβλακιού στα 2,8.

Σουβλάκι Λευτέρης, Καλλιθέα

+ Η γειτονιά έχει ωραίο κλίμα, είναι ήσυχη και η αυλή του Λευτέρη σε εμπνέει να καθίσεις και να απολαύσεις ήρεμα το φαγητό σου. Εξαιρετική γεύση τα μπιφτέκια και τα κεμπάπ τους, με μυστική συνταγή που δεν τη μοιράζονται με τίποτα. Τα χοιρινά καλαμάκια μικρά, όπως πρέπει, με λίγο λίπος. Το ψήσιμο στα κάρβουνα είναι σίγουρα στα συν. Σωστή ποσότητα κρεμμυδιού. Δεν βάζουν πατάτες. Το πιο οικονομικό από όλα τα σουβλάκια στα 2,2 ευρώ.

– Έχει μεγάλη αναμονή, ειδικά προς το βράδυ.

Λευτέρης ο Πολίτης, Σατωβριάνδου 20, Ομόνοια, Τ/210-52.25.676

Λευτέρης ο Πολίτης, Ρόμβης 18, Σύνταγμα, Τ/210-33.10.030

Λευτέρης, Ειρήνης 2, Νέα Σμύρνη, Τ/210-93.10.341

Λευτέρης, Ξενοφώντος 146, Καλλιθέας. Τ/210-94.80.535

ΠΗΓΗ