Κοιμητήρια Ευαγγελίστριας – Ιστορίες από την κρύπτη
Από Κύα Τζήμου
Εικόνες: Θανάσης Σταθόπουλος
Τα Κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας, το παλιότερο διασωθέν νεκροταφείο της πόλης, πέρα από τον θρησκευτικό τους ρόλο, είναι μια κρύπτη της ιστορίας της πόλης, αφού μέσα στον έναν σχεδόν αιώνα της ύπαρξής τους καταγράφουν μνήμες από τα χρόνια της τουρκοκρατίας, τουρκοκρατίας, του Αʼ Παγκοσμίου Πολέμου, των ταραχών αλλά και της λάμψης του Μεσοπολέμου, του Βʼ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής, του Εμφυλίου και της χούντας.
Μια ιστορία που ξεκινά από τα τέλη του 19ου αιώνα και φτάνει μέχρι τη δεκαετία του 70, οπότε και διεκόπη ο ενταφιασμός εκεί, λόγω κορεσμού του εδάφους και στενότητας του χώρου.
Δεν είναι εύκολη η απόφαση να συμπεριλάβεις ένα θέμα σχετικό με τάφους και νεκροταφεία σε ένα περιοδικό. Πόσο μάλλον να φωτογραφίσεις εγκαταλειμμένες ταφόπλακες και μαυσωλεία που διηγούνται ιστορίες νεκρών. Λένε, όμως, πως βασικό στοιχείο κάθε πολιτισμού είναι και οι συνήθειες ταφής των νεκρών. Δεν είναι τυχαίο που το βιβλίο το οποίο ετοίμαζε σε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του ο Ηλίας Πετρόπουλος, ήταν το λεύκωμα ”Ελλάδος Κοιμητήρια” (εκδόθηκε μετά το θάνατό του, το 2005). Ο Πετρόπουλος για να γνωρίσει μια πόλη και τους κατοίκους της ξεκίναγε από τα νεκροταφεία της. «Πάνω από το Χάρο κανείς δε στέκει• ούτε ο Θεός» σημειώνει ο συγγραφέας στην πρώτη χρωματιστή σελίδα του λευκώματος. Πόσο μάλλον οι άνθρωποι. Τα νεκροταφεία με όλη τη μυστηριακή ατμόσφαιρα και το δέος που προκαλούν είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα. Και ως τέτοιο έχει μια ιστορία, έναν όχι μόνο συμβολικό λόγο ύπαρξης αλλά αποτελεί συγχρόνως και μια καταγραφή της ιστορίας της πόλης και των κατοίκων της. Και μπορείς να “διαβάσεις” κι εκεί την ιστορία της. Μέσα από τις αναγνώσεις των επιγραφών, τις στάσεις των αγαλμάτων και τα ονόματα των νεκρών.
Νεκροταφεία παντού
Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας εκτός των τειχών της πόλης υπήρχαν νεκροταφεία διάσπαρτα. Σήμερα είναι σίγουρο ότι σε κάποια από τις βόλτες μας περπατήσαμε πάνω στους τάφους των προγόνων μας. Η γη της Θεσσαλονίκης είναι γεμάτη από πολυάριθμα νεκροταφεία όπου ενταφιάστηκαν Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Εβραίοι, Τούρκοι, Αρμένιοι, Διαμαρτυρόμενοι, Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί, Ρώσοι, Σέρβοι, Βούλγαροι και Ινδοί. Σημαντική λεπτομέρεια του καθορισμού τους είναι το γεγονός πως ακόμη και σήμερα, σύμφωνα με την συνθήκη των Αθηνών, ο νόμος που ισχύει για τον καθορισμό των γαιών των νεκροταφείων είναι ο οθωμανικός. Σύμφωνα με αυτόν «Φωνή μεγαλόφωνου ανδρός ο οποίος εφώναζε από τα τείχη της πόλης» καθόριζε τις νεκροπόλεις των κοινοτήτων της πόλης. Από την Καμάρα και νότια της οδού Εγνατίας έθαβαν τους νεκρούς τους οι Μουσουλμάνοι, ανατολικά της Καμάρας οι Χριστιανοί και βόρεια της Εγνατίας οι Εβραίοι.
Ο χώρος όπου ορίστηκε να λειτουργήσουν τα κοιμητήρια, ανατολικά των βυζαντινών τειχών, ήταν από τα αρχαία χρόνια χώρος προοριζόμενος για την ταφή των νεκρών. Σε ανασκαφή που έγινε στις εγκαταστάσεις της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, η ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η περιοχή εντάσσεται στον πυρήνα του αρχαίου ανατολικού νεκροταφείου. Άλλωστε και κατά την αποξήλωση τάφων από το εβραϊκό νεκροταφείο για τη δημιουργία της πανεπιστημιούπολης, αποκαλύφθηκαν ταφικές πλάκες ρωμαϊκών, βυζαντινών, ελληνιστικών και παλαιοχριστιανικών χρόνων, με πιο πρόσφατα τα ευρήματα στο χώρο του Συντριβανίου που βρέθηκαν κατά την εκτέλεση των εργασιών για την κατασκευή του μετρό.
Τα δυο πρώτα τουρκικά νεκροταφεία διαμορφώθηκαν ένα στην ανατολική και ένα στη δυτική Θεσσαλονίκη. Της ανατολικής εκτείνονταν νοτιότερα από τα εβραϊκά, στην περιοχή από τα ανατολικά τείχη και την Παραλία μέχρι τη Διεθνή Έκθεση και το πάρκο του Λευκού Πύργου. Όλη αυτή η έκταση ήταν γεµάτη µουσουλµανικούς τάφους, που διαρκώς εξαπλώνονταν επειδή ο ισλαµικός νόµος δεν επιτρέπει την εκταφή. Ένα άλλο (τρίτο) νεκροταφείο υπήρχε προς το Επταπύργιο, ειδικά για τα θύµατα της πανούκλας και των επιδηµιών. Στην περιοχή του ανατολικού νεκροταφείου, οι Μουσουλμάνοι σκέπαζαν απλώς με χώμα τους νεκρούς τους καθώς αν έσκαβαν βαθύτερα έβρισκαν κτίσματα και σαρκοφάγους. Γι΄αυτό και το νεκροταφείο δημιούργησε ένα ανάχωμα στην περιοχή, που αργότερα (1930) ισοπεδώθηκε και ξεμπαζώθηκε ενώ τα μπάζα χρησιμοποιήθηκαν στην προκυμαία του Λευκού Πύργου.
Τα ισραηλιτικά νεκροταφεία βρίσκονταν εκεί όπου σήµερα βρίσκεται η Πανεπιστηµιούπολη της Θεσσαλονίκης, δηλαδή ακριβώς έξω από το ανατολικό τείχος σε μια έκταση 3000 τ.μ. Εκεί βρίσκονταν από προτού καταλάβουν την πόλη οι Τούρκοι (από το 1493). Ήδη από το 1927 είχε αρχίσει η διαδικασία της δημιουργίας Πανεπιστημιούπολης στο χώρο που βρίσκεται σήμερα με την παραχώρηση του κτιρίου της σχολής Ινταντιέ, σημερινή Φιλοσοφική Σχολή. Η απαλλοτρίωση του χώρου των εβραϊκών νεκροταφείων είχε κηρυχθεί το 1930 με σχετική πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου ως τροποποίηση του ισχύοντος ρυμοτομικού σχεδίου. Η Ισραηλιτική Κοινότητα ήταν κάθετα αντίθετη με την απαλλοτρίωση του χώρου και την μεταφορά των 400.000 περίπου τάφων, αλλά η κοινή γνώμη της πόλης ήταν υπέρ. Η σχετική πράξη απαλλοτρίωσης και αποζημίωσης συντάχθηκε, έλαβε τον αριθμό 767/1936, αλλά ουδέποτε τέθηκε σε ισχύ. Η πλήρης καταστροφή των νεκροταφείων συντελέστηκε το 1942-43 επί Γερμανικής Κατοχής.
Ένας αιώνας γεμάτος ιστορία
Οι ορθόδοξοι χριστιανοί επί Τουρκοκρατίας έθαβαν τους νεκρούς τους χωρίς τάξη ακριβώς έξω από τα ανατολικά τείχη, στην περιοχή κοντά στα λατοµεία και στο σηµερινό νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας και στον χώρο όπου βρίσκεται ο Κεδρηνός Λόφος (Σέιχ Σου). Πριν από την ίδρυσή του, οι τάφοι των ορθοδόξων απλώνονταν σε όλη την ανατολική πλευρά, από τα εβραϊκά µνήµατα ως το Αγίασµα του Αγίου Παύλου. Για χρόνια επίσης διατηρούνταν και η βυζαντινή συνήθεια οι χριστιανοί να θάβονται στις αυλές των εκκλησιών και ιδιαίτερα πίσω από το Άγιο Βήµα. Τον 19ο αι. η ελληνική κοινότητα πήρε την άδεια της οθωµανικής διοίκησης να ιδρύσει ελληνικό ορθόδοξο νεκροταφείο. Ήδη από τον 17ο αιώνα, ένα νέο νεκροταφείο υπήρχε στην περιοχή της Ευαγγελίστριας και τελικά το 1874 δόθηκε η άδεια από την τουρκική διοίκηση για τη δημιουργία χριστιανικού νεκροταφείου. Εκείνη την περίοδο, περί το 1875, είχαν κατεδαφιστεί τα ανατολικά τείχη από τους Τούρκους για να αναπνεύσει η πόλη και η περιοχή των κοιμητηρίων της Ευαγγελίστριας βρισκόταν σε πολύ κοντινή απόσταση από το ιστορικό κέντρο της πόλης. Το 1875 η Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα Θεσσαλονίκης παραχώρησε με σύμβαση στην Φιλόπτωχο Αδελφότητα Ανδρών την ίδρυση και συντήρηση του νεκροταφείου που ολοκληρώθηκε το 1880. Να θυμίσουμε ότι η Φιλόπτωχος Αδελφότητα Ανδρών Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 1872, με σκοπό την προαγωγή της εθνικής παιδείας ανάμεσα στα μέλη της ακμάζουσας κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας ελληνικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης και λειτουργεί ως σήμερα. Πρώτο µέληµα της Φιλοπτώχου ήταν η περίφραξη του χώρου πράγμα που κατάφερε µε µεγάλη δυσκολία, επειδή οι τουρκικές αρχές δεν επέτρεπαν περιτειχίσµατα. Στη γύρω περιοχή (σε εκτάσεις που δικαιούνταν η ελληνική κοινότητα) δόθηκε άδεια για το Ορφανοτροφείο Ισλά-Χανέ, ένα άλλο κοµµάτι γης δόθηκε για το Αρµενικό Ορφανοτροφείο, ένα για το Αρμένικο νεκροταφεία και ένα άλλο για Νεκροταφείο Διαµαρτυροµένων (τα δύο νεκροταφεία συνορεύουν και έχουν κοινό φύλακα στην περιοχή πάνω από την Ευαγγελίστρια απέναντι από το νοσοκομείο Άγιος Δημήτριος). Στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα το βουλγαρικό νεκροταφείο βρισκόταν στην περιοχή της Ευαγγελίστριας και επανιδρύθηκε εκεί αφού η βουλγαρική παροικία απέσπασε τμήμα του ελληνικού νεκροταφείου (µετά το 1892). Η βουλγαρική κοινότητα έκτοτε ζητούσε επέκταση του δικού της κοιμητηρίου που βρισκόταν στον ίδιο χώρο με εκείνο των ορθοδόξων, αλλά μετά το 1912 το βουλγαρικό κοιμητήριο διαλύθηκε και οι χώροι του προστέθηκαν στην Ευαγγελίστρια. Πριν λίγα χρόνια, με πρωτοβουλία του δήμου Θεσσαλονίκης, ο χώρος των Κοιμητηρίων της Ευαγγελίστριας χαρακτηρίστηκε “προστατευόμενο μνημείο”. Στο νεκροταφείο αυτό είναι θαμμένες σηµαντικές προσωπικότητες της πόλης από το τέλος του 19ου ως τη δεκαετία του 1970 και σύμφωνα με το πολύτιμο αρχείο που υπάρχει στα κοιμητήρια, έχουν καταγραφεί και μαζικοί ενταφιασμοί εκτελεσθέντων Ελλήνων αντιστασιακών κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αλλά και δολοφονημένων απεργών καπνεργατών του ιστορικού Μάη του ʼ36 .
Σήµερα είναι ανενεργό αλλά μια περιήγηση στο «µουσείο» της Ευαγγελίστριας, πέρα από την ιδιαίτερη αίσθηοη που αποπνέει ο χώρος, δίνει και µια συγκεντρωτική εικόνα των ιστορικών προσώπων της πόλης. Από τα ομορφότερα και παλιότερα ανάγλυφα του πρώτου χριστιανικού νεκροταφείου, που θυμίζουν αρχαίες επιτύμβιες πλάκες, είναι αυτό του οικογενειακού τάφου των Άμποτ, που παριστάνει το χρόνο σαν έναν άνδρα ξαπλωµένο σε ανάκλιντρο µε τις τρεις μοίρες όρθιες. (Η οικογένεια Άμποτ, αγγλικής καταγωγής είχε εγκατασταθεί από τις αρχές του 19ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη για εμπορικούς λόγους. Είχε κερδίσει την γενική εκτίμηση και συμπάθεια όλου του πληθυσμού. Εβραίοι μεγαλέμποροι και Τούρκοι μπέηδες τους συναναστρέφονταν και εθεωρείτο μια από τις πιο ονομαστές οικογένειες της πόλης. Ή οικογένεια είχε εξελληνιστεί όπως και όλες οι άλλες των Φράγκων. Διατέλεσαν πρόξενοι ξένων δυνάµεων στην πόλη και ένας µάλιστα ΆΑµποτ, πρόξενος της Αγγλίας, σκοτώθηκε από το φανατισµένο τουρκικό όχλο µαζί µε άλλους προξένους το 1876 στη Θεσσαλονίκη). Αξιόλογες είναι επίσης και δέκα µαρµάρινες προτοµές που στήθηκαν από την αρχή λειτουργίας του νεκροταφείου, στο τέλος του 19ου αιώνα, ως το 1960 (Φ. Δαµβέργη, Στ. Δούγγα, Χ. Καραµιχάλη, Ν. Μουσχουντή, Παρίση, Τάσου Παπαναστασίου κ.ά.). Το πιο παλιό γλυπτό είναι µια προτοµή του 1873 στον τάφο του Γρ. Παπαδόπουλου και το νεότερο είναι μια προτομή του 1960 που κοσμεί τον τάφο του Τάσου Παπαναστασίου.
Πολλά ονόµατα, δεµένα µε την ιστορία της πόλης, εµφανίζονται στους τάφους του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας, όπως αυτά των ιστορικών οικογενειών Χ. Χατζηκυριάκου, Γ.Τορνιβούκα, Φερναντέζ, Βόγα, Άμποτ, Κατακάλου, Κυριακού, Πρασσακάκη, Πεντζίκη, Φλόκα, Κούσκουρα,, Καλλιδόπουλου κ.ά. Μνημειακό πάρκο Παρά το τεράστιο ιστορικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει η ευρύτερη περιοχή των κοιμητηρίων της Ευαγγελίστριας παραμένει αναξιοποίητη και σε γενικές γραμμές αποκομμένη από την υπόλοιπη Θεσσαλονίκη, ενώ το ισχύον κυκλοφοριακό καθεστώς την καθιστά δυσπρόσιτη. Η ευρύτερη περιοχή όμως θα μπορούσε να αποτελέσει έναν ενιαίο χώρο μνήμης με έντονους συμβολισμούς. Πρόκειται για μια περιοχή συνολικής έκτασης 145 στρεμμάτων, που ορίζεται από το ανατολικό τείχος της πόλης, από τις οδούς Ολυμπιάδος και Αγίου Δημητρίου, καθώς και από τα διοικητικά όρια μεταξύ των δήμων Θεσσαλονίκης και Αγίου Παύλου και το ρέμα-χείμαρρο της Ευαγγελίστριας.
Εκτός από τα κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας εκεί βρίσκονται τα κοιμητήρια των Διαμαρτυρομένων και της Αρμενικής Κοινότητας, τα οποία είναι χαρακτηρισμένα ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία, το νοσοκομείο “Άγιος Δημήτριος”, το οποίο είναι χαρακτηρισμένο ως έργο τέχνης μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο του, καθώς και οι “Κήποι του Πασά”, που έχουν χαρακτηριστεί ως έργο τέχνης και ιστορικό διατηρητέο μνημείο, αλλά και το Μηχανουργείο Αξυλιθιώτη, το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Με στόχο την ανάδειξη της περιοχής ο δήμος Θεσσαλονίκης προκήρυξε, το 2009, σχετικό διαγωνισμό μελετών για την πολεοδομική, κυκλοφοριακή και περιβαλλοντική της ανάπλαση. Ζητούμενο του διαγωνισμού ήταν να μελετηθούν και οι δυνατότητες χάραξης ενός νέου δρόμου, ο οποίος θα συνδέσει καλύτερα το κέντρο της Θεσσαλονίκης με τον δήμο Αγίου Παύλου, την Άνω Πόλη και την περιφερειακή οδό. Κεντρικοί στόχοι υπήρξαν η βέλτιστη αξιοποίηση των διατηρητέων χώρων που συνυπάρχουν στην περιοχή, αλλά και η περιβαλλοντική αναβάθμισή της. Τρεις ήταν οι μελέτες που προκρίθηκαν και ίσως κάποια από αυτές δρομολογηθεί προς υλοποίηση στο εγγύς μέλλον. Αρχαιολογικός και φυσιολατρικός περίπατος (Νουκάκης και Συνεργάτες Ε.Ε., Μ. Παντελιά, Γ.Μ. Χατζηστεργίου, Μ. Παρασκευόπουλος, Χ. Αρβανιτάκης, Δ. Αναγνωστόπουλος και Σία Ε.Ε.) Προτείνει την οργάνωση δύο πεζοπορικών διαδρομών ανάμεσα στα μνημεία. Ο πρώτος περίπατος, ο αρχαιολογικός, σχεδιάζεται να διαμορφωθεί κατά μήκος του τείχους.
Ο δεύτερος περίπατος, ο φυσιολατρικός, θα αναπτύσσεται κατά μήκος του ρέματος και θα διατρέχει τα ιστορικά κοιμητήρια της περιοχής. Επίσης προτείνεται η διάνοιξη ενός διευρυμένου πεζόδρομου ανάμεσα στο νοσοκομείο και στα κοιμητήρια. Στο σύνολό τους οι παρεμβάσεις που σχεδιάζονται είναι ήπιες, ώστε να μην ανατραπεί η φυσιογνωμία του φυσικού τοπίου. Σε αυτή τη βασική αρχή στηρίζεται η χάραξη του νέου οδικού άξονα, που προτείνεται να δημιουργηθεί, ώστε να εξυπηρετήσει τους οδηγούς που κινούνται από το κέντρο της πόλης προς την περιφερειακή οδό. Μητροπολιτικό πάρκο μνήμης και πολιτισμού (Π. Νικηφορίδης, Μ. Κουόμο, Ε. Χατζηδημητρίου, Εύεργος Α.Ε., Μ. Δόσιου, Μακεδονική Εταιρεία Τεχνικών Μελετών Α.Ε., Α. Βογιαρίδης, Χ. Εφραιμίδης, Υπόβαθρο Α.Ε.)
Η Ευαγγελίστρια προτείνεται να αποτελέσει έναν πράσινο και ιστορικό τόπο, προστατευμένο από την κίνηση της πόλης. Προτείνεται η χάραξη ενός νέου δρόμου στα όρια των δήμων Θεσσαλονίκης και Αγίου Παύλου και η παράλληλη κατάργηση της οδού Κάστρων ως οδικού άξονα. Η περιοχή αυτή θα απευθύνεται αποκλειστικά στους πεζούς και στους ποδηλάτες, ενώ οι μετακινήσεις στο εσωτερικό του ενοποιημένου πάρκου θα μπορούν να υποστηρίζονται και από ένα μικρό μέσο δημόσιας μεταφοράς. Προτείνεται επίσης η παύση λειτουργίας του νοσοκομείου “Άγιος Δημήτριος” και η μεταφορά των δραστηριοτήτων του σε άλλο νοσοκομείο, ώστε το διατηρητέο κτίριο να αναδειχθεί σε χώρο πολιτισμού.
Ακόμη, προβλέπονται η δημιουργία ενός υπαίθριου κινηματογράφου μέσα στους Κήπους του Πασά, καθώς και η διαμόρφωση ενός υπαίθριου αμφιθεάτρου σε τμήμα της Ευαγγελίστριας. Κλειστός εναέριος οδικός άξονας (Ν. Σουλάκης, Ο. Βαφειάδου, Τετρακτύς ΕΤΕ, Τρόπαλις ΕΤΕ, Β. Βαβάκος, Ο. Παπάς, Κ. Παπακωνσταντίνου) Προτείνεται εναέριος δρόμος που θα συνδέει ο κέντρο της Θεσσαλονίκης με τον δήμο Αγίου Παύλου και την περιφερειακή οδό που θα ξεκινά από την οδό Πανεπιστημίου, όπου χωροθετείται και ο πρώτος ανισόπεδος κόμβος για τη διοχέτευση της κυκλοφορίας. Ο δεύτερος υπέργειος κόμβος δημιουργείται για την εξυπηρέτηση των αναγκών του νοσοκομείου “Άγιος Δημήτριος”.
Στο ύψος του ρέματος του Αγίου Παύλου σχεδιάζεται ακόμη ένας κόμβος με διπλό κύκλο. Ο ανατολικός αρχαιολογικός περίπατος των τειχών προβλέπεται να συνδεθεί με τον αρχαιολογικό χώρο βόρεια των κοιμητηρίων της Ευαγγελίστριας μέσω πεζογέφυρας. Επίσης προτείνεται η κατασκευή ενός πολυώροφου χώρου στάθμευσης στη συμβολή των οδών Ελένης Ζωγράφου και Κάστρων με τη λεωφόρο Όχι. Στην περιοχή του ρέματος χωροθετείται μια μικρή λίμνη. Πηγές: Η Μνήμη της πόλης του Χρήστου Ζαφείρη Χώρος και μνήμη του Κώστα Θεολόγου Νεκροταφείον της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Θεσσαλονίκης -Ευαγγελίστρια, μελέτη της Έφης Κακουλίδου
